ევროპაში სიტყვა კომპენსაცია ხშირად ასოცირდება დიდ სასამართლო დავებთან, ავარიებთან ან დაზღვევასთან. მაგრამ სინამდვილეში, ევროპის სამართლებრივი სივრცე ქმნის ისეთ წესებს, სადაც ადამიანი კომპენსაციას იღებს არა მხოლოდ მატერიალური ზარალის გამო, არამედ ხანდახან – დროის, სტრესის, დაკარგული სიამოვნების ან დაუცველობის განცდის გამოც. ზოგჯერ ეს შემთხვევები იმდენად უჩვეულო ჩანს, რომ ერთი შეხედვით არალოგიკურიც კი არის: როგორ შეიძლება კომპენსაცია მიიღო იმით, რომ დასვენება არ გამოგივიდა? ან იმიტომ, რომ შენი მონაცემების დამუშავებამ შფოთვა გაგიჩინა? ევროპული კანონები და სასამართლო პრაქტიკა ამ კითხვებზე ძალიან კონკრეტულ პასუხებს იძლევა.
ამ სტატიაში თავმოყრილია ევროპის ყველაზე უცნაური და რეალურად არსებული კომპენსაციების მაგალითები.
1) „დაკარგული დასვენების სიამოვნება“ – როცა კომპენსაცია ემოციაზეც გაიცემა
ევროპაში ერთ-ერთი ყველაზე არაჩვეულებრივი მიდგომაა, რომ ტურისტს შეუძლია კომპენსაცია მიიღოს არა მხოლოდ ფინანსური ზარალისთვის, არამედ არამატერიალური ზიანისთვისაც – მაგალითად, როცა დასვენება ჩაეშალა და დაკარგა ის ემოციური ღირებულება, რომლისთვისაც გადაიხადა.
ეს იდეა მკაფიოდ დადასტურდა ევროკავშირის სასამართლოს (CJEU) პრაქტიკაში: სასამართლომ განმარტა, რომ პაკეტური მოგზაურობის შემთხვევაში, არასწორი/უხარისხო მომსახურება შეიძლება გახდეს საფუძველი არამატერიალური ზიანის კომპენსაციისთვის, მათ შორის „დასვენებისგან სიამოვნების დაკარგვისთვის“.
რომ ბევრ ქვეყანაში (და ბევრ ადამიანს) უჭირს დაიჯეროს, რომ „განწყობა და შთაბეჭდილება“ სამართლებრივად დასაფასებელი კატეგორიაა. მაგრამ ევროპული მიდგომა ამბობს: თუ კონტრაქტის მიზანი იყო დასვენება, კომფორტი და სიამოვნება – მაშინ მისი დარღვევა ამ მიზანსაც აზიანებს და კომპენსაციაც ლოგიკურია.
2) მატარებლის დაგვიანება – კანონით განსაზღვრული „პროცენტული“ კომპენსაცია
მატარებლის რეისის დაგვიანებისა ბევრი უბრალოდ ნერვიულობს და იღბალს აბრალებს, მაგრამ ევროკავშირში არსებობს წესები, რომლებიც ითვალისწინებს პირდაპირ ფინანსურ კომპენსაციას დაგვიანებაზე.
ევროკავშირის დონეზე, მგზავრს შეუძლია მიიღოს მინიმალური კომპენსაცია ბილეთის ფასის პროცენტით:
- 60–119 წუთის დაგვიანება → 25% დაბრუნება
- 120 წუთი და მეტი → 50% დაბრუნება
ეს კომპენსაცია უცნაურად შეიძლება ჩანდეს იმიტომ, რომ „უბრალოდ დაგვიანებაა“, მაგრამ ევროპული ლოგიკა ასეთია: დრო არის ეკონომიკური რესურსი, ხოლო ტრანსპორტი ვალდებულია მინიმალური საიმედოობა უზრუნველყოს. სწორედ ამიტომ, ამ ტიპის კომპენსაცია სტანდარტიზებულია და ბევრ ქვეყანაში ყოველდღიურ პრაქტიკად იქცა.
3) „მონაცემებზე კონტროლის დაკარგვა“ და შფოთვა – GDPR-ის კომპენსაცია, რომელიც ბევრს უკვირს
ერთ-ერთი ყველაზე ახალი და ყველაზე განხილვადი თემა ევროპაში არის პერსონალური მონაცემები. GDPR (General Data Protection Regulation) არა მხოლოდ ჯარიმებს ითვალისწინებს კომპანიებისთვის, არამედ ადამიანებსაც აძლევს უფლებას მოითხოვონ კომპენსაცია – მათ შორის არამატერიალური ზიანისთვის.
ევროკავშირის სასამართლომ არაერთ საქმეში დაადასტურა მნიშვნელოვანი პრინციპები:
- კომპენსაცია არამატერიალურ ზიანზე შეიძლება გაიცეს და ეროვნული წესები ვერ დააწესებენ საკითხის სერიოზულობის მინიმალურ ზღვარს როგორც აუცილებელ პირობად.
- კიბერთავდასხმის/მონაცემების გაჟონვის შემდეგ, თუ ადამიანი ამტკიცებს შფოთვას ან შიშს მონაცემების შესაძლო ბოროტად გამოყენებაზე, შეფასება უნდა ეფუძნებოდეს იმას, რამდენად „სამართლიანად დასაბუთებულია“ ეს შიში (ანუ უბრალოდ თეორიული შიში ყოველთვის არ კმარა).
GDPR-ის ლოგიკა ამბობს, რომ პირადი მონაცემები ადამიანის პიროვნულ თავისუფლებას უკავშირდება, ხოლო მისი დარღვევა შეიძლება თავად გახდეს ფსიქოლოგიური ზიანის წყარო.
როცა ფრენა შესრულდა, მაგრამ კომპენსაცია მაინც გეკუთვნის
ევროპაში ავიაციის მიმართულებით ყველაზე ცნობილი სისტემა არის Regulation (EC) No 261/2004 — ფრენის დაგვიანება/გაუქმება ბორტზე არშეშვების შემთხვევებში მგზავრის უფლებები. ზოგჯერ ყველაზე უცნაური სწორედ ის არის, რომ მგზავრი კომპენსაციას იღებს მაშინაც, როცა ფრენა საბოლოოდ შედგა.
მაგალითი, რომელიც ბევრს უკვირს:
ფრენა არ გაუქმებულა, მაგრამ გადაჯდომის ჯაჭვში მცირე შეფერხებამ გამოიწვია, რომ საბოლოო დანიშნულებაში ადამიანი ჩავიდა 3 საათით გვიან
ასეთ შემთხვევაში, EU261-ის პრაქტიკის თანახმად, ადამიანს კომპენსაცია შეიძლება ეკუთვნოდეს, რადგან მთავარია საბოლოო დანიშნულების ადგილზე დაგვიანება და არა ის, „აფრინდა თუ არა თვითმფრინავი დროულად“. ეს მიდგომა დეტალურადაა ასახული ევროკომისიის მიერ შეკრებილ CJEU-ს მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებათა მიმოხილვაში.
კანონმა დროის დაკარგვა აღიარა როგორც ზიანი, განსაკუთრებით მაშინ, როცა დაგეგმილი მოგზაურობა (შეხვედრა, ტრანზიტი, სასტუმრო, ღონისძიება) სწორედ დროზე იყო დამოკიდებული.
5) ავტომობილების „ემისიის სკანდალი“ და სამომხმარებლო კომპენსაციები
ევროპის ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე მასშტაბური სამომხმარებლო კომპენსაციის კამათი იყო ე.წ. Dieselgate – როცა მომხმარებლები ითხოვდნენ კომპენსაციას იმის გამო, რომ ავტომობილის ეკოლოგიური მაჩვენებლები/რეკლამირებული სტანდარტები რეალობას არ შეესაბამებოდა. ეს შემთხვევა უცნაურია იმით, რომ ზიანი ყოველთვის „ცალსახად ხილული“ არ იყო (როგორც, მაგალითად, გაფუჭებული ნივთი), მაგრამ მომხმარებელთა უფლება დაიცვა იდეამ: თუ პროდუქტის თვისებები არ შეესაბამება დაპირებულს, კომპენსაცია შეიძლება იყოს სამართლიანი.
რატომ არის ევროპაში კომპენსაციის კულტურა ასე მრავალფეროვანი
ევროპის კანონები ხშირად ცდილობს ადამიანის ყოველდღიური ცხოვრების რეალური ღირებულებების დაფასებას: დრო, ნერვები, უსაფრთხოების განცდა, დასვენების ხარისხი. სწორედ ამიტომ კომპენსაცია ევროპაში ზოგჯერ უცნაურად გვეჩვენება, თუმცა ამ უცნაურობის უკან ერთიანი ლოგიკაა – მომხმარებელი და მოქალაქე არ უნდა დარჩეს მარტო სისტემური პრობლემების წინაშე.